Problemy osób z zaburzeniami

Rozmowy o problemach związanych ze zdrowiem psychicznej często prowadzą do pojęcia „chorego psychicznie” lub „choroby psychicznej”. Warto żebyśmy już na początku tego artykułu zwrócili uwagę, że aktualnie odchodzi się od takich sformułowań. W klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych obowiązuje pojęcie zaburzenia psychicznego. Zaburzenie psychiczne definiuje się jako zespół objawów i zachowań połączonych zwykle z cierpieniem i prowadzącym do zaburzeń indywidualnego funkcjonowania. Osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne doświadczają problemów z myśleniem, emocjami, postrzeganiem, pamięcią czy motywacją. Nasza wiedza na temat pochodzenia zaburzeń psychicznych jest nadal ograniczona - uważa się, że wpływ na powstanie objawów mogę mieć czynniki genetyczne, a także późniejsze doświadczenia życiowe, traumatyczne przeżycia, kryzysy emocjonalne, stosowanie środków psychoaktywnych, przebyte choroby, urazy i infekcje.

Wbrew pozorom zaburzenia psychiczne należą do najczęstszych problemów zdrowotnych, chociaż nie zawsze osoby na nie cierpiące korzystają z pomocy lekarskiej. Wyniki jednego z badań epidemiologicznych przeprowadzonego w 2000 r. w 9 krajach europejskich wskazują na to, że ok. 50% osób doznaje przynajmniej raz w ciągu całego życia objawów zaburzeń psychicznych (zaliczając do nich problemy o różnym nasileniu i czasie trwania), a jeśli się oceni ostatnie 12 miesięcy życia odsetek ten wynosi ok. 20%. Większość zaburzeń rozpoczyna się u osób młodych - od wieku nastoletniego do 25 roku życia. Powszechnych zjawiskiem jest występowanie kilku zaburzeń psychicznych u jednej osoby. Większość osób poddanych badaniom nie uzyskiwała odpowiedniej pomocy lekarskiej czy psychologicznej w okresie roku poprzedzającego badanie. Podobne badanie epidemiologiczne jest aktualnie prowadzone w Polsce - wybrane losowo osoby mają udzielić wywiadu odpowiednio przeszkolonemu personelowi. Badanie odpowie m.in. na pytania, jakie jest rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych w Polsce, jaki odsetek chorych korzysta z opieki zdrowotnej i jaki jest dostęp do pomocy lekarskiej.

Badania statystyczne prowadzone w polskich ośrodkach zdrowotnych wskazują na to, że w latach 1990-2005 znacznie wzrosło rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych. Zjawisko to mogło mieć związek ze zmianami ustrojowymi i koniecznością dostosowania się do nowych warunków. W ostatnich latach zwiększyła się także liczba dostępnych placówek zajmujących się diagnostyką i terapią zaburzeń psychicznych - poradni zdrowia psychicznego, zespołów opieki środowiskowej, oddziałów dziennych psychiatrycznych. Wzrosła także liczba miejsc psychiatrycznych w szpitalach wielospecjalistycznych - mniej jest natomiast miejsc w dużych szpitalach psychiatrycznych. Bogatszą i bardziej kompleksową opiekę zdrowotną dla pacjentów nieprzebywających w szpitalach psychiatrycznych przewiduje Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, którego jednym z celów jest upowszechnienie tzw. środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej.

Na wystąpienie zaburzeń psychicznych mogą być bardziej narażone osoby z następujących grup:

• osoby których krewni cierpieli na zaburzenia psychiczne, korzystali z leczenia psychiatrycznego, podejmowali próby samobójcze lub nadużywali narkotyków czy alkoholu; ważne żeby pamiętać, że tak zwane rodzinne obciążenie chorobowe jedynie zwiększa ryzyko zachorowania, ale nie ma prostego dziedziczenia przypadłości psychiatrycznych „z rodzica na dziecko”;
• osoby które w przeszłości doznawały problemów emocjonalnych, np. w okresie nauki szkolnej i dojrzewania; osoby które w przeszłości korzystały z pomocy pedagoga szkolnego, psychologa czy psychoterapeuty;
• osoby przechodzące kryzys emocjonalny, związany np. z bezrobociem lub trudnościami utrzymaniem stałej pracy, mające problemy w małżeństwie, w związku, osoby będące w trudnej sytuacji finansowej, osoby w konflikcie z prawem; osoby narażone na inne przewlekające się sytuacje stresogenne;
• osoby pozbawione właściwych warunków do rozwoju, dojrzewania, osoby pozbawione opieki i wsparcia społecznego;
• osoby cierpiące na dolegliwości somatyczne, jak choroby układu krążenia, zaburzenia hormonalne, choroby nowotworowe;
• osoby nadużywające alkoholu i innych substancji psychoaktywnych (narkotyków), w tym „dopalaczy”.

Przy dyskusji o czynnikach ryzyka doznania objawów zaburzenia psychicznego warto pamiętać, że w wielu przypadkach przyczyny powstania zaburzenia są niejasne. Nie można przypisywać winy rodzicom, którzy rzekomo popełnili błędy wychowawcze. Pojęcie „choroby psychicznej” czy zaburzenia psychicznego kojarzy się często z ciężkim kalectwem, uniemożliwiającym samodzielne funkcjonowanie, założenie rodziny, znalezienie pracy lub powodujące konieczność zamieszkania w instytucji opiekuńczej. W praktyce zaburzenia psychiczne mogą mieć różny przebieg, to znaczy:

• epizodyczny - doświadczamy jednego epizodu chorobowego, trwającego tygodnie czy miesiące, ustępującego samoistnie lub wskutek poddania się odpowiedniej terapii - tak mogą przebiegać reakcje emocjonalne na sytuacje kryzysowe, niektóre zaburzenia lękowe czy pojedyncze epizody depresji;
• nawracający - dochodzi do kolejnych zaostrzeń choroby, ale w okresie remisji objawy ustępują zupełnie lub w stopniu znacznym, pozwalającym na powrót do dobrego funkcjonowania - tak często przebiega depresja i schizofrenia;
• przewlekły - objawy są utrwalone, mogą się nasilać z czasem trwania choroby - tak przebiega większość chorób związanych z zaburzeniami pamięci.

Definicja zaburzenia psychicznego jest ogólnikowa i mało konkretna, dlatego proponuję przyjrzeć się niektórym objawom, które mogą świadczyć o problemie zdrowotnym. Trzeba pamiętać, że pojedynczy objaw nie jest podstawą do rozpoznania choroby, a wiele objawów może świadczyć nie tyle o chorobie, co wynikać z przemęczenia czy być zdrowymi reakcjami psychiki ludzkiej. Niektóre objawy jesteśmy w stanie zaobserwować u siebie samych, natomiast na część objawów w pierwszej kolejności zwrócą uwagę nasza rodzina i bliscy. Poniżej lista niektórych symptomów dotyczących problemów zdrowia psychicznego:

• zaburzona koncentracja uwagi, problemy ze skupieniem, „rozproszenie” myśli;
• problemy z zapamiętywaniem, z przypominaniem sobie niedawnych lub odległych w czasie wydarzeń;
• doznania słuchowe, wzrokowe, czasami węchowe, smakowe lub dotyczące czucia, występujące bez odpowiedniego bodźca, na przykład „zwidywanie” nieobecnych przedmiotów czy zwierząt, słyszenie głosów nieobecnej osoby czy osób;
• problemy z rozpoznawaniem znanych przedmiotów czy twarzy;
• przekonania niezgodne z prawdą, dotyczące np. prześladowania, bycia obserwowanym przez przypadkowe osoby, czasami przemyślenia o treści zupełnie nieracjonalnej i niemożliwej do zaistnienia;
• problemy językowe, jak trudności z „wysławianiem się”, znalezieniem właściwego słowa czy nazwy, zubożenie języka, używanie niewłaściwych wyrazów, mylenie pojęć;
• zmiany nastroju: przygnębienie, rozdrażnienie, nastrój radosny nieadekwatnie do sytuacji, nadmierna chwiejność, „huśtawka” nastroju, zobojętnienie;
• lęk, niepokój, obawa, niepewność, „zdenerwowanie”, „nerwowość”, „podniecenie”;
• spowolnienie lub pobudzenie ruchowe;
• spadek energii lub jej nadmiar;
• pojawiające się natrętnie, wbrew naszej woli myśli lub przymus wykonywania pewnych czynności;
• zaburzenia snu - bezsenność, płytki sen, zbyt wczesne budzenie nad ranem, zbyt długi sen w ciągu doby, zaburzenia apetytu - nadmierny apetyt; zmienny apetyt; spadek apetytu często prowadzący do chudnięcia;
• problemy z podaniem prawdziwej daty, miejsca aktualnego pobytu, oceny sytuacji, czasami problemy z podaniem swoich danych, jak imię, nazwisko czy data urodzenia;
• przekonanie o ciężkiej chorobie, której lekarze nie są w stanie rozpoznać; odczuwanie dotkliwych dolegliwości fizycznych, których nie potwierdzają badania wykonane przez lekarzy;
• brak poczucia choroby, zaprzeczanie jej objawom, mimo wyraźnego pogorszenia funkcjonowania obserwowanego przez otoczenie.

Przy tak dużej różnorodności objawów i powszechności ich występowania, tylko niektóre sytuacje są bezwzględnym wskazaniem do uzyskania fachowej pomocy. Może to być wyraźna i niezrozumiała zmiana w usposobieniu czy funkcjonowaniu kogoś bliskiego (przerwanie nauki, utrata pracy, zerwanie kontaktów z otoczeniem, wycofanie się z życia), czy zgłaszane myśli samobójcze.

Warto zapoznać się także z niektórymi, częstszymi zaburzeniami psychicznymi. Poniżej przegląd wybranych problemów zdrowotnych i występujących w nich objawów:

• depresja - przygnębienie, brak zadowolenia z czynności które zwykle przynoszą przyjemność, spadek energii, niezadowolenie z siebie i życia, pesymistyczna wizja przyszłości, trudności w skupieniu się, w podejmowaniu decyzji, lęk, problemy ze snem i apetytem, myśli rezygnacyjne, zamiary samobójcze;
• zaburzenia lękowe (nerwicowe) - niepokój, napięcie, które utrzymuje się stale, utrudnia zrelaksowanie się, odpoczynek lub występują napadowo w postaci paniki, często z dyskomfortem w klatce piersiowej, kołataniem serca, drżeniem rąk, obawą przed zemdleniem; czasami lęk przed określonymi sytuacjami, np. przez pozostaniem samemu lub przed znalezieniem się w sytuacji, w której nie będzie można uzyskać pomocy, lęk przed negatywną oceną przez innych, lęk przed wychodzeniem z domu, przed poruszaniem się środkami komunikacji miejskiej, przebywaniem w kościele, w supermarkecie, w tłumie ludzi;
• zaburzenia adaptacyjne (reakcje sytuacyjne) - przykra reakcja emocjonalna, związana z przeżywaniem ważnego kryzysu życiowego, jak np. zwolnienie z pracy, rozstanie z bliską osobą czy śmierć członka rodziny;
• schizofrenia - wycofanie się z kontaktów towarzyskich i dotychczasowej aktywności, zaburzone myślenie, lęk, często objawy depresyjne, kłopoty z koncentracją uwagi, nauką, w okresach zaostrzeń mogą się pojawiać niezrozumiałe wypowiedzi, zachowania i przekonania;
• uzależnienia - np. uzależnienie od alkoholu lub od nikotyny - trudności z porzuceniem pewnego nawyku, mimo że jest dla nas szkodliwy;
• zaburzenia osobowości - pojawiające się w okresie dojrzewania i utrzymujące w późniejszym życiu problemy z własnymi emocjami i przeżyciami, z kontrolowaniem impulsów i zachowań, trudności w relacjach z innymi ludźmi;
• zespoły otępienne czyli dementywne (otępienie, demencja), np. choroba Alzheimera czy otępienie spowodowane miażdżycą naczyń mózgowych - problemy z pamięcią, mową, rozumieniem, z uczeniem się, liczeniem, rozwiązywaniem problemów, zmiany emocji i charakteru, utrata samodzielności;
• upośledzenie umysłowe czyli niepełnosprawność intelektualna - rozpoznawane zwykle w dzieciństwie: problemy z nauką, opanowaniem umiejętności językowych, radzeniem sobie z nowymi czy trudnymi zadaniami i z uzyskaniem samodzielności życiowej; obecnie nie używamy przestarzałego pojęcia „niedorozwój umysłowy”;
• zaburzenia odżywiania: anoreksja - obawa przed przytyciem, narzucanie sobie zbyt niskiej masy ciała, bardzo restrykcyjna dieta, chudnięcie, zaburzenia miesiączkowania; bulimia - epizody wilczego głodu ze spożywaniem dużych ilości pokarmów, po których następuję przeciwdziałanie przytyciu, np. poprzez prowokowane wymioty, koncentrowanie się na jedzeniu, obawa przed przytyciem;
• ADHD - rozpoznawane zwykle u dzieci problemy z koncentracją uwagi, trudnością kontrolowania impulsów i nadmierną ruchliwością, powodujące często problemy z nauką i zaburzenia zachowania w wieku szkolnym; objawy mogą się utrzymywać także u osób dorosłych.

Jeśli podejrzewamy u siebie lub u osoby bliskiej objawy zaburzenia psychicznego, warto skorzystać z konsultacji osób zajmujących się zawodowo problemami zdrowia psychicznego - należą do nich:

• psychiatra - lekarz specjalizujący się w psychiatrii, jednej z podstawowych specjalizacji lekarskich, obok np. neurologii czy chorób wewnętrznych; jest absolwentem Akademii Medycznej, korzysta z konsultacji i współpracuje z lekarzami innych specjalności, np. z lekarzami rodzinnymi;
• psycholog - absolwent wyższej uczelni, zajmujący się powstawaniem i przebiegiem procesów psychicznych, emocji i zachowania - wielu psychologów zajmuje się ochroną zdrowia psychicznego, pomaga w diagnostyce, orzeka o stanie zdrowia pacjentów i zajmuje się poradnictwem psychologicznym. Psychiatra (lekarz) i psycholog to różne ale uzupełniające się zawody.
• psychoterapeuta - z wykształcenia najczęściej psycholog lub lekarz psychiatra, który dodatkowo szkoli się w psychoterapii - zajmuje się psychoterapią, czyli techniką terapeutyczną używającą metod psychologicznych, które mają na celu usunięciu objawów, poprawę komfortu psychicznego i uzyskanie lub powrót do dobrego funkcjonowania;

Gdzie i jak korzystać z pomocy medycznej w zakresie zaburzeń zdrowia psychicznego?

• lekarz rodzinny i lekarze innych specjalności (np. kardiolodzy, neurolodzy, gastrolodzy, ginekolodzy) - tam często trafiamy w pierwszej kolejności, ponieważ wiele dolegliwości psychicznych jest początkowo odczuwana jako złe samopoczucie fizyczne; konsultacja tych lekarzy jest bardzo ważna w diagnostyce zaburzeń psychicznych, pozwala wykluczyć lub uwzględnić w dalszym leczeniu psychiatrycznym problemów ze zdrowiem fizycznym (np. chorobę serca czy zaburzenia hormonalne);
• PZP czyli poradnia zdrowia psychicznego (zatrudniająca psychiatrów, psychologów i psychoterapeutów) - tam najczęściej się zgłaszamy z powodu zaburzeń psychicznych; do poradni trafiają osoby które dotychczas nie korzystały z leczenia lub które chcą kontynuować leczenie po zakończeniu hospitalizacji; do psychiatry można się zgłosić bez skierowanie od innego lekarza, natomiast warto pamiętać że wymagane jest skierowanie do psychologa i z tego powodu w większości poradni, osoby które chcą skorzystać z konsultacji u psychologa, najpierw udają się na wizytę do psychiatry; wizyta u psychiatry nie wymaga szczególnego przygotowania - lekarz zwykle będzie pytał o to, jaki problem i objawy skłoniły pacjenta do skorzystania z porady; warto zabrać na wizytę badania dodatkowe, które mogli zlecić wcześniej inni lekarze (tomografię komputerową czy rezonans magnetyczny głowy, badanie ogólne moczu, morfologię krwi, badania hormonalne, np. TSH) oraz karty informacyjne leczenie szpitalnego (tzw. „wypisy”);
• szpital psychiatryczny (z oddziałami psychiatrycznymi całodobowymi)- tutaj w niektórych przypadkach kierowane są osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne, pobyt w szpitalu psychiatrycznym daje możliwość obserwacji zachowania pacjenta, może być okazją do zastosowania metod leczniczych skuteczniejszych niż te, które się stosuje w warunkach ambulatoryjnych (poza szpitalem), a czasami jest koniecznością wobec zachowań gwałtownych wynikających z zaburzeń psychicznych; izba przyjęć szpitala psychiatrycznego - większość szpitali psychiatrycznych prowadzi ostry, całodobowy dyżur, tam możemy zgłosić się po poradę w przypadkach nagłych;
• oddział dzienny psychiatryczny - zajmuje się terapią i rehabilitacją osób z zaburzeniami psychicznymi, zajęcia odbywają się zwykle 5 dni w tygodni, przez około 6 godzin dziennie, osoby przyjęte do takiego oddziału nocują w domu;
• poradnie leczenia uzależnień - prowadzą poradnictwo dla osób nadużywających alkoholu czy narkotyków, część pacjentów korzysta z edukacji na temat uzależnienia i z terapii w takiej poradni; jest też możliwość skorzystania z terapii odwykowej w ośrodkach odwykowych terapeutycznych, całodobowych i dziennych;
• telefony zaufania;
• ośrodki interwencji kryzysowej;
• gabinety prywatne (psychiatryczne, psychologiczne, psychoterapeutyczne) i ośrodki świadczące odpłatne usługi z zakresu ochrony zdrowia psychicznego.

W niektórych przypadkach może być wskazane skorzystanie z oferty ośrodków bardziej wyprofilowanych i wyspecjalizowanych - w razie wątpliwości możemy spytać o możliwości leczenia lekarza prowadzącego w PZP lub w oddziale psychiatrycznym. Warto pamiętać, że wiele usług finansowanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia jest ograniczona do określonej liczby przypadków dziennie, stąd konieczność wcześniejszego rezerwowania terminu wizyty. Pamiętajmy, by odwoływać wizyty, jeśli nie możemy się na nie zgłosić lub musimy przełożyć jej termin - wtedy z porady skorzysta inna osoba. Podobny problem może mieć miejsce w szpitalu psychiatrycznym - pomijając przypadki pilne - chorzy mogą być przyjmowani do szpitala zgodnie z listą oczekujących.

Wiele osób ma obawy przed skorzystaniem z porady psychiatry. Dokumentacja w poradni zdrowia psychicznego i innych ośrodkach medycznych jest objęta tajemnicą lekarską. Konsultacja psychiatry nie oznacza także zakładania „żółtych papierów” czy powiadamiania nieuprawnionych osób czy instytucji, np. rodziny czy pracodawcy. Pacjent poradni może wyrazić zgodę na zawiadomienie wybranej osoby o swoim stanie zdrowia. Niektórym bardziej odpowiadają wizyty w poradniach wielospecjalistycznych, w których psychiatria to jedna ze specjalizacji lekarskich. Lekarz zawsze ustala z pacjentem najbardziej mu odpowiadającą formę pomocy - należy do nich:

• poradnictwo psychiatryczne i psychologiczne - omówienie problemu zdrowotnego, zaplanowanie radzenia sobie w sytuacji kryzysowej; często jedna lub kilka konsultacji;
• psychofarmakoterapia, zastosowanie leków o działaniu psychotropowym (wpływającym na psychikę) - mimo wielu obiegowych opinii o „psychotropach”, warto pamiętać że leki odpowiednio dobrane do potrzeb pacjenta leki pozwalają powrót do zdrowia, są dobrze tolerowane, nie „otumaniają”, umożliwiają powrót do pracy i codziennej aktywności; leki o działaniu psychotropowym mogą być źle tolerowane w pierwszych dniach ich stosowania - często wymagają okresu adaptacji; zdecydowana większość leków psychotropowych nie uzależnia, a te o potencjale uzależniających powinny być stosowane na tyle krótko, aby pacjent się do niech nie przyzwyczaił; pierwsza kuracja lekami psychotropowymi trwa zwykle od kilku miesięcy do roku - dwóch lat, w zależności od rozpoznania i preferencji pacjenta;
• psychoterapia - metoda terapeutyczna wymagająca zwykle zastosowania regularnych sesji w okresie kilku miesięcy.

Lekarz ustala z pacjentem formę i plan terapii, często możliwe jest zastosowanie jednej z metod (leki lub psychoterapia) lub obu - jako strategii wzajemnie uzupełniających się. Rzadziej konieczna jest hospitalizacja.

Paweł Czerwiński, specjalista psychiatra